Rahbariyatning bayonotlari va nutqlari

QALB YARALARIGA MALHAM

“Dilbar shaxs”, go‘zal shoir, haqqoniy tarixnavis, mohir sarkarda va buyuk hukmdor Zahiriddin Muhammad Bobur haqida ko‘p va xo‘p yozilgan. Mana besh asrdan ortiq davr o‘tibdiki, bu ulug‘ zotni anglash, ijodini oʻqish va idrok etish borasidagi izlanishlar to‘xtamaydi. Zukko muxlis hamisha shunday savol qarshisida lol: “Kim o‘zi – Bobur?” Yuqorida sanaganimiz sifatlari uncha-muncha keng yoyilgan umumiy ta’riflar, xolos. She’riyati, voqeoti, xasbi holi va ilmiy-badiiy risolalari mohiyatini anglashga chog‘langan muhiblari tildan-tilga ko‘chib yurgan odatiy ta’riflaridan sira qoniqmasliklari aniq. Haqrosti ham shu, hazrat Navoiyni anglash ne qadar mushkul va farahbaxsh bo‘lsa, Bobur Mirzoni ham idrok etish, undan kam mashg‘ulot va mehnat-mashaqqat, halovat emas.

Zahiriddin Muhammad Bobur armonu afsuslar diyorining fuqarosi
bo‘lganidek, o‘z millatdoshlari va vatandoshlarining ham ohi, armoni...

Gapning indallosi, royishi shuki, Italiyadek mahobatli ko‘hna tamaddun mamlakatida Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludi nishonlangan sanada “Boburnoma” asari italyan tilida yuqori matbaa sifatida ko‘p nusxada nashr etibdi. Kitobga O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev so‘zboshi yozgan. Italiyaning taniqli olim va adibi Franko Kardinining “Boburnoma” asari taassurotlarida yozgan nihoyatda samimiy badia-essesi kitobga kirish so‘z sifatida kiritilgan. Yana bir ahamiyatli jihat – kitob Boburiylar davriga tegishli deb topilgan 96 ta badiiy miniatyura suratlar bilan bezatilgan.

Shu o‘rinda mamlakatimiz rahnamosining quyidagi fikri xorijiy nashrining oldiga qo‘yilgan vazifa-maqsadlarni amalga oshirishda o‘ziga xos dasturiy yo‘llanma bo‘lganini qayd etish joiz: 

“Ishonamanki, uch ming yillik tariximizdan munosib o‘rin egallagan mumtoz shoir, qomusiy olim bo‘lgan ulug‘ ajdodimizning bebaho merosi bilan tanishish Italiyaning ilmiy va madaniy jamoatchiligi uchun o‘zbek xalqining ma’naviy olamidan, bizning tomirimizda qanday buyuk zotlarning qoni oqayotgani va bugungi kunda mamlakatimizda Yangi O‘zbekistonni barpo etish yo‘lida amalga oshirilayotgan ijobiy o‘zgarishlardan yaqindan xabardor bo‘lish imkonini beradi”. 

“Boburnoma”ni Italyan tiliga ko‘chirgan tarjimon Federika Pastore ayni nashrni sharhlab asarni “islom tamadduniga xos avtobiografik asarning ilk rostgo‘y namunasi” deb baholagan. Balki shu sifat sababmikan, kitob
nashriga doir barcha yumushlar ijrochilari o‘z vazifalariga o‘ta mas’uliyat va samimiy niyat bilan yondashganlar. Ya’ni “Boburnoma”, avvalo, o‘zbek xalqining tarixi, tabiati, turmushi va boshqa xos xususiyatlarini dunyoga namoyon etib, Ovrupo-yu Osiyo va boshqa qit’alarni yurtimizga yaqinlashtirayotgan, tili, dini, dunyoqarashi turli xil bo‘lgan insonlarni O‘zbekistonning do‘sti-habibiga aylantirayotgan asar sifatida barcha ziyoli insonlarning qalbu tafakkuridan joy olmog‘i tilagidir. Bu maqsad, ayniqsa, kirish so‘z muallifi Franko Kardini fikrlaridan yaqqol anglashiladi. Ochig‘i, jadid bobolarimiz kechmishlarini o‘rganib, istibdod, mustamlakachilik haqida nazariy va amaliy yo‘sindagi ne-ne maqola-yu risolalarni, arxiv manbalari, yodnoma xotiralarini o‘qib, o‘z mustabid ajdodlari uchun Franko Kardinidek bu qadar xijolatlik ahvolga tushgan va buni shu qadar fahmu fasohat bilan o‘ta samimiy, oshkora ifoda etgan o‘zga bir muallif-musannifni eslay olmadim. Na Afrika, na Osiyoni, jumladan Markaziy Osiyoni bosqin bilan ishg‘ol etib, boyligini talagan, odamlarini qul qilib ezgan va sotgan, vahshi-yu madaniy shaklda mustamlaka o‘lkalarini g‘orat etgan millatlarning biror ziyolisi – olimidan tortib yozuvchi shoirigacha Franko Kardini tan olgan va oshkora bayon etgan fikrlarni ming iztirobu taassuf bilan aytolgan
emas. Aksincha, ular o‘z davlatlarining manfur siyosatlarini qo‘llab-quvvatlagan, pardalagan, oqlashga uringan, kamida o‘ta insonparvarlik tuyg‘ulari jo‘sh urib ketsa, xaspo‘shlab, bilib bilmaslikka olgan. O‘z misolimizda Fyodor Dostoyevskiyu Soljenisinlarni qo‘ya turaylik. Hozirgi Rossiya Federatsiyasining dongdor arbobi Vladimir Medinskiy “Мифы о России” (Rossiya haqida afsonalar) (2013-y) kitobida Rossiya imperiyasining XIX asr 2-yarmida O‘rta Osiyoni bosib olishi, bu yurtlarda nafaqat feodal qoloqlikni, shu bilan birga hanuz voqe bo‘lgan quldorlikni  tugatishga, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-maishiy rivojlanishga sabab bo‘ldi
deya, tojik sovet adabiyoti asoschisi Sadriddin Ayniyning “Qullar” romanini misol qilib keltiradi.

Vaholanki, Rossiyaning o‘zi 1861-yilda krepostnoylik, ya’ni quldorlik tuzumini bekor qilib, hali-hanuz qulchilik oqovalari bilan yashab turgan davrlar edi o‘sha “Qullar” romanida aks etgan voqea va personajlar ham. Mana shunday qarash va yondashuvlar alamu iztirobingni olovlantirib turganida, Franko Kardinining mana bu e’tirofi qalb yaralariga malhamdek ta’sir ko‘rsatadi: “Biz – “Gʻarb ahli”ning dunyodagi boshqa xalqlar madaniyati
oldidagi qarzimiz, so‘zsiz, nihoyatda katta: biz o‘zgalarning yurtiga bostirib kirganmiz, ularning mol-mulkini talon-taroj qilganmiz, o‘zimizga bo‘ysundirganmiz. Bu borada isbot talab etmaydigan bir haqiqatni ta’kidlash kerak: bizning o‘zga xalqlar molu davlatini tortib olishdan ham, ularni ozodligidan, hayotidan mahrum qilishdan ham ko‘ra shafqatsizroq kirdikorlarimiz bo‘lgan. Ya’ni, bizdan boshqacha fikrlagani, boshqacha yashagani uchun g‘ayri millat va elatlarni mensimaslik, ularga “past toifa” deb qarab kelganimiz sir emas.”  Mana – samimiyat, rostgo‘ylik, insonparvarlik va ziyolilikning yuksak
namunasi!

Bu oliyjanoblik yoki muruvvat, marhamat emas. Ayni vijdonlilik, rostgo‘ylik va ziyolilikdir.

Ikkinchi jahon urushida fashizm ustidan qozonilgan g‘alabani faqat o‘zigagina nisbat berib, qariyb sakson yildan beri “ha” deganda “dunyo xaloskorligi”ni peshlab turgan sobiq “katta og‘a”larimiz, bugun bu o‘tmish
jahon muzaffariyatini o‘zigagina nisbat berishni avji adosiga ko‘tarayotgan paytda, nemis xalqi o‘sha davr xatoliklari uchun xijolatlar chekib, butun insoniyatdan kechirim so‘rab, hattoki aybginasi uchun moddiy kompensatsiyalar qilib turganda, insonparvarlik, vijdonlilik, ziyolilik tushunchalarining asl mohiyatiga yetgandek bo‘ladi, kishi. 

F.Kardini fikrlarini davom ettirib yana aytadi: “O‘zga xalqlarning ilm-fan, san’at, go‘zallik borasidagi qadriyatlarini biz hech vaqt, hatto yaqin-yaqinlargacha ham nazar-pisand qilmaganimiz. Bizni faqatgina ularning
moddiy boyliklarini qo‘lga kiritish qiziqtirar edi.”

Shu o‘rinda atoqli adibimiz Oybekning mashhur “Qutlug‘ qon” romanidagi kitobxon uncha e’tibor qaratavermaydigan ayrim lavhalar xayolga keladi: Chor Rusiyasi Toshkentni egallagandan so‘ng o‘z mustabid mahkamalarini joylashtirish uchun barpo etgan yangi shahar qismidagi restoranda uch o‘zbek Mirzakarimboyning kichik o‘g‘li Salimboyvachcha, paxtachi Jamolboy va jadid Abdishukur maishat bilan band. Sheriklari ichkilik va fohisha ayollar bilan huzurlanib turganda, Abdishukur “qo‘shni stulda o‘tirgan ikki rus”ning mukallimasi – suhbatiga quloq tutadi.

“Ularning biri keksaroq odam, u yo chinovnik, yo katta savdogar yoki ayni zamonda har ikkisi... Ikkinchisi o‘rta yashar, ko‘zoynakli va kiyimga g‘oyat zeb bergan odam. Buni Abdishukur injenerga o‘xshatdi. 

– “Sart”lar irq jihatidan, albatta, past, - tarelkadagi go‘shtni pichoq bilan kesa turib gapirdi chinovnik – ular madaniyatga mutlaqo qobiliyatli emas. Yaqinda bir professor ilmiy jamiyatda bu da’voni juda yaxshi isbot qildi. Bilasizmi, men bu issiq mamlakatda yigirma yildan beri yashayman. “Sart”larning psixologiyasini yaxshi o‘rgandim. Ular irqan past. Lekin bunga qaramay, ba’zi xususiyatlarini ko‘rsatadilarki, buni fan hali oydinlata olmaydi. Mening mushohadamga qaraganda, ularda, masalan badiiy sezgi ancha o‘sgan. Ular gulni sevadilar. Kiyimlari chirkin bo‘lsa ham quloqlariga gul qistirib yuradilar. Ashulani, o‘yinni juda yoqtiradilar...

Qo‘llariga bir lagancha, yo patnis olib baqiradilar. Bundan siz va men o‘n chaqirim nariga qochamiz... Lekin ular boshlarini bukib, mutlaq sukut bilan tinglaydilar. Bir necha musiqiy asboblari ham bor. Gʻoyat ibtidoiy. Yana ahmoqlarcha odatlari bor: yerda oyoqlarini bukib o‘tiradilar. Bizga bu narsa katta bir azob. Ularga rohat emish! Boy bo‘lsin, kambag‘al bo‘lsin, baribir, “sart”ning uyida bitta piyolasi bo‘ladi. Ikkita qilsa, odat buziladi ham katta gunoh hisoblanadi!..”

Ana endi bir qiyoslab ko‘raylik: yuqoriroqda tilga olganimiz zamonaviy arbob, bir necha yillar Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligini boshqargan baland rutbali amaldor – eskicha tushunchaga ko‘ra chinovnikning XIX asr oxiri – XX asr boshlari Turkistonda – “issiq mamlakatda yigirma yildan beri yashab”, mahalliy xalqlarning “irqan past”ligini qayta-qayta ta’kidlab turgan Peterburglik chinovnikdan nechog‘li farqi bor.

Tagini surishtirsa, zamondoshimiz bo‘lgan “dongdor arbob” o‘sha olis XIX asr 2-yarmi – XX asr boshlarida Chor Rossiyasining istibdodi yillarida Toshkent shahrining boshlig‘i (nachalnigi), undan so‘ng Marg‘ilon uyezdi nachalnigi, Farg‘ona viloyati harbiy gubernatorining yordamchisi, keyinroq avval Samarqand viloyat harbiy gubernatori yordamchisi, keyin Samarqand viloyat harbiy gubernatori bo‘lgan, qariyb ellik yil Turkistonda harbiy xizmatini o‘tab, oddiy  praporshchiklikdan general-leytenant darajasigacha o‘sgan Viktor Yulianovich Medinskiyga avlod bo‘lib chiqmasmikan?! Darvoqe, general Medinskiyning o‘g‘li polkovnik Konstantin Viktorovich Medinskiy ancha vaqt Qo‘qon uyezdining harbiy nachalnigi bo‘lganini ham nazarga olsak, O‘rta Osiyoni Rusiya imperiyasiga bo‘ysundirishga Medinskiylar sulolasining xizmatlari qay darajada ekanligi ayon
bo‘ladi. Ha, aytmoqchi, Farg‘onaliklar hali-hanuz qo‘rquv ila aytib yuradigan bir voqea. Yangi Farg‘ona (xalq tilida Iskobil, ya’ni ashaddiy bosqinchi, rus generali sharafiga nomlangan sobiq Skobelov) shahri qurilayotganda markaziy ko‘chaga xiyobon mo‘ljalida chinor daraxti ko‘chatlari ekilgan ekan. (Bu xiyobon hozir ham yuz ellik yillik chinorlari bilan saqlanib turibdi). Ittifoqo, bir go‘dak bolakay, shu ko‘chatlardan birini sug‘urib olib, yog‘och
ot qilib, minib o‘ynabdi. Buni ko‘rib qolgan viloyat harbiy gubernatori yordamchisi Medinskiy go‘dak bolani boshqalarga o‘rnak bo‘lsin deya barcha aholi ko‘z o‘ngida dorga osib o‘ldirishga buyruq bergan ekan... Bu xalqning og‘zidan og‘izga ko‘chib yurgan bir qo‘rqinch voqea. Balki Medinskiyning bu voqeaga aloqadorligi ham isbotlangan haqiqat emasdir. Ammo mana shunday dahshatli voqeaning ro‘y bergani real haqiqat va bu voqelikni amalga oshirgan Chor mustabid tuzumi. Bu tuzumga esa Medinskiylar sulolasi yarim asrdan ortiq davr sadoqat bilan xizmat qilgan...

Muhtaram o‘quvchiga fikr asosiy mavzudan chalg‘igandek tuyular balki. Lekin gap shundaki, Franko Kardinining ajdodlarining kechagi qilmishlari uchun iztirobli e’tiroflari va ne bir ma’nodagi samimiy istig‘fori, hozir aynan shu kunlarda “ayrim amaldor zotlar”ni sog‘lom aqlga, hushyor fikrga da’vat etsa, ajabmas.  Haqrosti ham shu, asl ziyoli shaxslar kechagi kunlardan xolis xulosa chiqarishlari shart. Shu ma’noda Franko Kardini “Boburnoma”ga yozgan kirish so‘zi bilan nafaqat Italiya, shu bilan birga bori jahon olimlariga nihoyatda asosli dakki-tanbeh bergandek tuyuladi: “Biz hatto o‘z jinoyatlarimizni tezroq yashirish uchun va o‘zimizni oqlash uchun “tarixi yo‘q xalqlar” degan soxta tushunchani o‘ylab topdik. Holbuki, biz ushbu millatlardan zo‘rlik bilan tortib olgan boyliklar aslida ularning haqiqiy, asl va nihoyatda behisob xazinalarining yuzaki, tashqi bir qismi edi, xolos!”

Ayni shunday, oriyentalist nomi bilan O‘rta Osiyo xalqlari tarixi, etnografiyasi, adabiyoti va tilini o‘rgangan rus olimlari milliy ilm-fanimiz rivojiga har qancha hissa qo‘shgandek ko‘rinsalar-da, ular eng avvalo, missionerlik – musulmonlarni pravoslav diniga olib kirib, Rossiyaga singdirib yuborish maqsadlari bilan bizning o‘lkamizga kelganlari isbot talab qilmas haqiqat. Shuning uchun ham ularning qutqisiga uchib, o‘z xalqiga “teskari” xizmat qilib qo‘ygan mahalliy ziyolilar afsus-nadomat ila umrlarini poyoniga yetkazdilar. Ma’rifatparvar zotlar Sattorxon Abdug‘afforov, Zokirjon Furqatlarning alamli qismati so‘zlarimiz isbotidir. “N.P.Ostroumov, G.V.Andreyev, V.V. Vereщagin, Ye.K.Meyendorf, V.V.Radlov, N.I.Veselovskiy, N.N.Ilminskiy, G.S.Sablukov, kabi missioner olim, ijodkor, tadqiqotchilar O‘rta Osiyoning mahalliy xalqlari tomonidan ming yillar osha yaratilgan ne-ne nodir qo‘lyozma manbalarni o‘zlashtirib oldilar. Bu manbalar keyinchalik Sankt Peterburgning Ermitaji, mahobatli muzeylari va kutubxonalari mulkiga aylanib ketdi.

Franko Kardini fikricha, keyinchalik ana shu o‘zga xalqlardan o‘zlashtirilgan ma’naviy boyliklarning qadriga yetib, mustamlakachilik ruhi, tasavvur va ko‘nikmalari bilan emas, balki xolis niyat bilan o‘rganib, o‘z ilmini ulardan ustun deb bilmay yondashganida Yevropa bilan Osiyo, Afrika xalqlarining birga, birodarlarcha yashashi, demakki, har qanday islomafobiya, terrorizm, radikalizm, ekstremizmdan holi bo‘lishi mumkin edi. Dunyo tinch, osmon musaffo, insonlar qalbi qo‘rquvdan, ertangi kunga ishonchsizlikdan holi bo‘lishi mumkin edi. Italyan olimining Boburiylar sulolasi davridagi Hindistonning qudrati va hashamatiga qarab, uni ichdan o‘rganib, qayta teranroq idrok etib, kelgan xulosasi har jihatdan e’tiborga va ahamiyatga molik. 

“...Biz (Boburiylar davridagi-Sh.R) shaharlar, saroylar va bog‘larning ko‘rku jamoliga qarab, o‘z madaniy taraqqiyotimizning avj nuqtasida yaratgan Uyg‘onish davri yutuqlariga teng, ba’zi o‘rinlarda esa ulardan “ziyoda bo‘lgan” o‘zga Renessansni ko‘ramiz. Biz faqat o‘zimizga taskin berish uchun bu odamlar bizni ham qahr-g‘azab, shafqatsizlik, ochko‘zlik va hiyla-nayrangga o‘rgatishlari mumkin edi, deya olamiz, xolos”. Tarixiy adolat nuqtai nazaridan qaralsa, Bobur ham Hindistonga fath etish niyati bilan borib, uni harbiy mahorat ila chapdastlik bilan zabt etgan fotihdir. U o‘z zamini-Movarounnahrda voqe bo‘lgan Temuriylar davri, ya’ni ikkinchi Renessansning yorqin vakili o‘laroq, Afg‘oniston, Hindiston xalqlari hayotiga ham ijtimoiy-madaniy Uyg‘onish nasimlarini olib kirdi. Mahalliy xalqlarning tili, dini, turmush tarziga daxl etmadi. Aksincha, ularni rivojlantirish uchun sharoit yaratib, o‘zigacha bo‘lgan biror fotih qilmagan bag‘rikenglikning yuksak namunasini ko‘rsatdi. 

Uning keyinchalik Javaharlal Nerudek hind xalqining buyuk siyosiy yo‘lboshchisi tomonidan “Bobur dilbar shaxs, Uyg‘onish davrining tipik hukmdori, jasur va tadbirkor inson bo‘lgan. U san’atni, adabiyotni sevardi,
hayotdan huzur qilishni yaxshi ko‘rardi. Uning nabirasi Akbar tag‘in ham dilovar, tag‘in ham ko‘proq fazilatlar egasi bo‘lgan mard va dovyurak iste’dodli, sarkarda bo‘lish bilan birga muruvvatli va tanti, idealist va
xayolparast, tashabbuskor, o‘z izdoshlarining cheksiz sadoqatini qozongan”, deya e’tirof etilishining boisi-sababi ham aynan shunday siyosat va hayot tarzini Hindistonda qariyb 300 yil joriy etgan Bobur va Boburiylar sulolasining umrguzaronligi samarasi edi. 

Boburshunoslik ilmida, odatda, aksariyat olim yo tadqiqotchilar Boburning Hindistonga yurishi va zabt etishining ob’yektiv ildizlari, sabablarini har jihatdan chuqur o‘rganmay, Movarounnahrdagi sotqinlik, xiyonat
va chorasizliklarni asos sifatida keltirish bilan cheklanadilar. Italyan olimi Franko Kardini bu masalada ham tarixiy haqiqatni aytib, boburshunoslarimizga o‘ziga xos saboq beradi: “Bobur 1511-1512-yillar oralig‘ida Janubga – tog‘li Kobulga chekinishdan avval bir vaqtlar Amir Temur (ya’ni o‘z bobosiga-Sh.R) davlatiga qarashli bo‘lgan bir necha shaharlarni qo‘lga kiritishga erishadi.

Bu yerdan unga Hindiston sari yo‘l ochildi: aynan shu manzilda loxurlik lo‘diylar sulolasiga mansub shahzodalar hamda hind rajputlari ittifoqi uni tabiiy boyliklari mo‘l bo‘lgan ushbu yarim orolni zabt etish uchun gijgijladilar”. 

Ko‘ringki, shunday mahobatli Imperiya barpo etgan buyuk hukmdor Hindistondek o‘lkada ko‘ngliga xush keladigan xotirjamlik va safo topolmaydi. F.Kardini qayd etganidek, Hindiston Boburning “ko‘ngliga o‘tirishmadi”. Bu holatning barcha tafsilotlari g‘oyat haqqoniylik, fasohat bilan “Boburnoma”da o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun ham italyan olimi asarga baho berib quyidagi yakunga keladi: 

“Bu shunchaki tarixiy qiymatga ega bo‘lgan kundalik, sayohatnoma, xotira, avtobiografiya, solnomagina emas, balki ushbu muhtasham asar muallif hukmdorning o‘z zamonasida mavjud bo‘lgan soxta va balandparvoz adabiy uslublarini inkor etadigan ilmiy-badiiy salohiyatini ham yaqqol namoyon etadi.  “Boburnoma”ni o‘qishga jazm etgan yevropalik kitobxon undan bosh ko‘tarolmay qolishi shubhasiz”. 

Muhtaram kitobxon! Bir haqiqatni tan olib aytishni ma’qul deb o‘ylaymanki, kamina italyan tilida nashr etilgan “Boburnoma” asari haqida so‘z aytishdan ko‘ra, bu asar va uning muallifi haqida kirish so‘zi yozgan Italiyaning atoqli olimi va adibi Franko Kardinining insoniy va ilmiy jasoratidan to‘lqinlanib, o‘z fikrlarim, qarashlarimni o‘rni bilan ehtiroslarga burkab bayon etdim. Zero, yuqorida ta’kidlaganimizdek, mustabidlik tahqirlari haqidagi ne-ne manbalarni ko‘rib, o‘qib, bunday xolis va o‘z ajdodlari uchun xijolatlik ifoda etilgan biror satr topmagan edim. Nazdimda, italyan kitobxoni “Boburnoma”ni o‘z ona tilida o‘qish barobarida, o‘z o‘tmishiga ham qaytadan hushyor, sinchkov nigoh qaratishga da’vat etuvchi F.Kardini kirish so‘zini ham o‘qib, bir qadar ma’naviy tozargandek bo‘lsa ne tong! Italyanlarning o‘zlari kashf etgani hayratomuz kechinma – katarsis-ma’naviy poklanish tuyg‘usini baxsh etadigan bunday badialar butun jahon olimlari, tadqiqotchilariga namuna bo‘lib qolishi kerak. Shundagina biz birlik, birodarlik, umumjahon hamjamiyati degan purma’no tushunchalarning mohiyatini anglab yetadigan yangi ziyoli avlod kamol topadi deb umidlansak arziydi. 

Shuhrat RIZAYEV,

Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan Yoshlar murabbiysi, professor.